Коста Солев Рацин/ Хегел

„Хегел“ од Коста Солев Рацин

Напишана е во 1931, издадена во Загреб на српскохрватски, а преведена на македонски од Тодор Димитровски.

I

Својот филозофски систем Хегел го градеше врз чисто спекулативното размислување, на прв поглед како оддалечен од непосредниот процес меѓу појавите и стварите во светот. Тој учеше дека правата вистина и стварното, „апсолутно знаење“, како што го викаше тој, не се наоѓа во голото и едноставно посматрање на стварите и фактите, туку со нивното апстрахирање, во една друга состојба, каде што тие настануваат и исчезнуваат, се раѓаат и умираат, а коишто тој патетично ги викаше „Дух“. Тој постои независно од просторот и времето, коишто, заедно со појавите и стварите во светот, се негово овоплотување, негова „феноменална појава“. До апсолутното знаење, т.е. до овоплотувањето на тој „Дух“ и во самите нас, ние не доаѓаме со проста сетилна перцепција или со обично расудување на „здравиот разум“, туку со поимот, со онаа повисока форма на сфаќање при која се оди кон тоа нешто макар и апстрактно да се опфати или просто да се сфати „такво какво што е“. Но таа форма на сфаќање кај Хегел има несомнено подлабок карактер одошто го има кај т. нар. „здрав разум“. Она што е пред нас „такво какво што е“ не може да биде мртво, укочено, еднаш за секогаш дадено. Со самото тоа што е, тоа е, пред сè, живот и движење, зашто само по тоа нешто има смисла. А пак стварите и појавите да се опфатат во своето движење, нужно с да се замислат на малку поинаков начин одошто на прв поглед ни се гледаат. Во што е движењето? Во непрекинливата низа промени. Движењето не може да се замисли без промени. А промените се состојба каде што нешто преминува во друго, „темнината во светлина, топлото во ладно, мирот во војна, изобилието во беда“ итн. Тоа е смислата на промените, смислата на движењето. А што значат тие? Тоа, дека состојбата на една ствар или на една појава не може да постои без да не преминува во друго, и дека тој премин е невозможен, а таа да не се одрекува. Па бидејќи движење без промени е бесмислено, значи дека во него владее апсолутно принципот на противречноста. Противречноста е база. „Таа води напред.“

Ваквиот став за противречноста кај Хегел има најголема, можеби суштествена важност. Според Хегел, противречноста е „душа“ на секое движење, на секој процес воопшто. Нешто постои, нешто е живот само затоа што непрестајно се одрекнува, непрестајно се судира со „самото себеси“, во бескрајниот процес како „теза, антитеза и синтеза“, или појасно, како став, негација и негација на негацијата. „Сè тече, се сè менува“, но само затоа, зашто се одрекува, преминува во спротивност, излегува како збир спротивности, па побогато, посилно и појасно станува одново став, негација итн. до во бесконечност. Конечното е во бесконечноста. Нештото како конечно неизбежно се сврзува со бесконечноста.

Јасно е дека ваквото оперирање со чисто апстрактни поими му се чини многу чудно на „здравиот разум“ којшто, да кажеме, го „гледа“ каменот, но не видува каде каменот преминува во „некамен“. Но, според Хегел, така мислат луѓе што се многу површни, многу еднострани. Подлабоко и посодржинско е она мислење што не го гледа каменот како појава туку како процес, „збир од неколку милиони години на Духот“. Тогаш и „здравиот разум“, сакал-нејќел, ќе признае дека каменот истовремено е и не е камен. Тоа е отаде што процесот на спознанието кај „здравиот разум“ оди многу побрзо во споредба со оној кај каменот. Но токму во тоа е сето значење на апстракцијата кај луѓето. Ние „не го гледаме“ движењето кај каменот. (Но при денешната состојба на науката ние сме во состојба да го забележиме тоа движење. Со прецизен микроскоп ние сепак ќе видиме како каменот секој момент „оди“ во некамен, „се одрекува“, „се судира“ и некаде „тече“). Но со својата интуиција Хегел и без микроскоп виде движење и ток. Движењето е сфатено во противречности, зашто тоа и се развива таму. Каменот е процес на „милиони години на Духот“, процесот е движење, а движењето е противречност. Таа „води напред“. Поинаку движењето и не може да се замисли. Движењето „се составува“ од противречностите на тој начин што тие меѓу себе ќе се „поврзат“ така, што функционираат како она горе – војна-мир, изобилие-беда“. Науката што нè учи за тие заемни врски се вика дијалектика.

И најголемата, најдрагоцена заслуга што ја направи Хегел за понатамошниот развој на научната мисла, беше токму во воведувањето на дијалектиката како повисока форма на мислењето. На дијалектиката Хегел и’ придаваше еден метафизички апсолутен карактер. „Дијалектиката е принцип на секое движење, на секој живот и на секоја дејност во реалниот свет“. Дијалектиката е универзална, таа е насекаде каде што има процес и живот, таа е дури и во нашите мисли и во нашето спознание на светот. „Светот е еден дијалектички пример“.

Според Хегел, светот ние го спознаваме, имено, според неговата разумна содржина, во името на што тој и постои. „Сè што е реално – разумно е, зашто сè што е разумно и постои“. Реалното во светот е „овоплотено од Духот“ во вид на една „феноменална појава“. Во оваа појава на Духот значи ние спознаваме во неговото, спрема нас, разумна содржина, па нашите мисли се веќе со самото тоа копија на „идејата“ што ја има тој таму. Но на дијалектичкиот процес во светот идентичен му е исто таков процес и во нашата глава, како што спрема неа е идентично сè што постои во светот. Бидејќи според принципот на дијалектиката сè што е разумно е осудено да стане неразумно, значи дека истиот процес ќе се изврши и во нас. И кога тој процес ќе го усетиме во нашата глава, односно, кога разумното ќе ни стане безумје, ние тогаш чувствуваме дека Духот во светот се „одрекол“, се качил на повисоко стапало, и сега за нас она што е реално во дадената „феноменална појава“ станува разумно. „Утот на Минерва лета само ноќе“ – вели Хегел. Така, според него, во нашето спознание се одигрува феноменологичната драма на „Духот“.

На ова чисто апстрактно и многу замрсено спекулирање со исто така апстрактни поими, според еден Марксов израз, иде оттаму што Хегел со својот систем бил заправо превртен на глава. Хегел, имено, беше идеалист. Т. нар. дуализам меѓу мислењето и битието тој го отфрли, но го сметаше светот за копија на својата идеја во главата, заправо сосем како „превртено на глава“. Тоа не му пречеше токму заради тоа да потоне сиот во апстракции и интелектуализам, гледајќи го во нив светот „во апсолутно знаење“, а чисто практичната дејност на луѓето и на општеството да ја изгуби од предвид.

Но она што не го можеше Хегел, го изврши неговиот дијалектички метод. Лесно беше да се види со каква леснина е објаснет поимот процес, со дијалектичното сврзување на поодделните противречни етапи во него. Зашто тоа беше токму она што не можеа да го сфатат старите мислители и научници пред Хегел. И кога луѓето почнаа да се служат со тој метод, имаа пред себе веќе многу појави и ствари „такви какви што се“. Но токму тогаш чисто мистериозната улога на „Духот“ им стапа пречка. Да се отфрли тој, а да се задржи методот – беше станало заправо неизбежно. Ослободен сега од сите мистични примеси и применет реално во практичната дејност на луѓето и на општеството, дијалектичкиот метод го изврши токму оној епохален преврат во научните глави од минатото столетие со кој е во најтесна врска и сето значење на Хегел за нашава доба.

II

Еден краток осврт на тој преврат во филозофијата на историјата ќе ни биде доволно јасен да ни ги прикаже придобивките што ги постигнала оваа „maestra dei ророli [учителка на народите].

Старите мислители и филозофи пред Хегел, материјалистите и идеалистите од разни нијанси и правци, биле многу еднострани во својот начин на мислење. Не познавајќи го универзалниот карактер на дијалектиката, тие не можеле законообразно и логички да ги сфатат промените и појавите во општеството. Сè било дадено такво какво што е од памтивек, и само некоја случајност или некоја виша сила би можела да предизвика промени во него. „Провидението“, „разумот“, „јавното мислење“, ете тоа беа двигателите на општествениот живот. Требаше само вака или онака да се пристапи кон тие сили, па јавниот живот да биде онаков каков што се сака. Дотогаш во историјата владееле шарлатани и несвесна маса. Кога би завладеал разумот и свесното јавно мнение, тогаш би завладеале справедливоста и вистината. Но ова големо недоносче на Француската револуција беше осудено на смрт уште со првите дни на својот триумф. Во општеството и понатаму владееше неправда, како некаква кобна и таинствена сила.

Но кога Хегел ја зеде историјата за предмет на своето проучување, тој не гледаше на шарлатаните и масата. Доследен на својот став, тој настојуваше дејноста на луѓето во историјата да ја сфати како неопходен процес и задача му беше сега да ја најде таа логична врска меѓу поодделните епохи и настани во животот на одделни народи, па историјата да биде објаснета „таква каква што е“. На крај, дејноста на луѓето е несомнен фактор, но во смисла на законообразност со условена неопходност. „Духот“, којшто насекаде постои, исто така е и во историјата. Тој има таму „идеја“, којашто сака да се оствари, а која се јавува во противречностите во она што е во тој момент дадено, т.е. што постои. Кога луѓето ја прават историјата, тие не мислат случајно. Во нив е „Духот“, и таа „идеја“. Произволности и случајности се исклучени. Тие се само надворешен облик па нешто во чијашто внатрешност се кријат длабоките причини за неопходноста. „Во својата надворешни форма, она што е реално излегува како неопходно“. Слободата и вистината исто така бараат неопходност. „Духот“ насекаде ја бара својата слобода, т. е. својата неопходност. Без неопходноста невозможно е да се замисли дека што и да е постои реално, па затоа и целокупната „светска историја е прогрес во познанието на слободата, прогрес што ние можеме да го сфатиме само во неговата неопходност.“ Над историјата не владееле анархија и бесмислица, туку железните закони на реалната неопходност, којашто се јавува како слобода во она што го правиме свесно и разумно. Затоа „Духот“, секогаш кога сака да се замеша во историската дејност на луѓето, ја облекува тогата на неизбежноста. Тогаш она што го прават луѓето го чувствуваат за просто неизбежно. Зад секоја нивна постапка се крие неопходноста, па до колку секој нивни акт е проникнат од стремеж кон слобода и вистина, до толку нивната историја е „прогрес во познанието на слободата“.

Веќе со самото тоа е јасно колку ново е внесено во областа на проучувањето на историјата. Историјата сега беше еден процес, еден организам, којшто живее по строгите закони но неопходноста, а којшто од своја страна го олицетворува „Духот“ на сите наши најблагородни стремежи кон вистината и слободата, значи на сето она што е според нас и разумно и умно! Заслугата на Хегел беше во сврзувањето на историската слобода со историската нужност. „Идејата“ за неопходноста е база во која се снаоѓа „Духот“ на историјата. Кога тој ќе го изврши тоа, луѓето спознаваат дека разумното станало безумје, и се фаќаат за новото „како што е“ како разумно.

Но Хегел направи само чекор напред во тој правец и тука остана. Допрва на луѓето што потем него се служеа со неговиот метод „Духот“ им се покажа како прост баласт, којшто нигде нема реална опора. Историјата, ослободена од мистичниот покров на „Духот“, сега се покажа како сама проста практична дејност на луѓето во општествениот живот. Разумното, неопходното, логичното и нужното сега мораше да се открие во таа практика.

III

Како генијален основател на тој правец се јави Карл Маркс. Тој во целост го искористи Хегеловиот метод и изврши такви откритија, коишто и самиот Хегел го ставија „од глава на нозе“.

Маркс учеше дека практичната дејност на луѓето во општеството е од чисто економска природа. Луѓето во општеството се занимаваат со производство на продукти за материјалната егзистенција. Нивните односи се чисто економски односи. Односите во кои тие стапуваат, се одредуваат од степенот на усовршувањето на орудијата и начинот на производството. На извесен степен од тој развиток начинот на производство ги определува особените места и особените улоги на одделните луѓе во општественото производство. Од тие улоги човечкото општество постепено се дели на две групи – групата што ги држи средствата за производството и групата што произведува, на експлоататори и експлоатирани. Така на арената од општествениот живот се јавуваат две спротивни сили, реални противречности „што го водат напред“ процесот на општествениот развиток. „Историјата на сите досегашни општества не е ништо друго освен историја на класните борби!“ Разумното и реалното, вистината и убавото, возвишеното и длабокото, сето тоа „настанува со развитокот на тие борби и во рамките на тие борби“. Во процесот, односно во движењето на општествениот начин на производство се раѓаат оние противречности што се негова моторна сила. „Општествениот живот е практичен суштествено. Сето она што е таинствено, сето она што ја води теоријата кон мистицизмот, сето тоа наоѓа реално решение во човечката практика и во разбирањето на таа практика“. Луѓето ја спознаваат разумната содржина на светот, но во општествената практика, и неразумното настанува, по краен вид, од таа практика. Дијалектиката се јавува како помошно орудие за врзување на противречни етапи по самата практика. Филозофијата на историјата и историјата на светот стануваат излишни. Останува дијалектиката како наука за мислењето, сврзувајќи ги добиените резултати во практиката. Сè се сведува на практика по дадената епоха и во разбирањето на таа практика.

Така Маркс токму со помошта на Хегел го доврши оној умствен преврат, што реално го олицетворува „збирот на годините на Духот“ во нашата епоха. Со Маркс во општествената практика почна една нова етапа, изразена во неговата теорија на дијалектичкиот материјализам. И можат ли Хегел и Маркс да очекуваат посјајни и подлабоки потврди на своите теории од позитивните резултати со нивната примена во животот и во науката па до современата Ајнштајнова Општа теорија на релативитетот?

Тие денеска го сочинуваат јадрото на сите научни теории, коишто, иако се развивале можеби независно од Хегел и Маркс, ги потврдија тие теории во најблескава форма. Тоа е најгенијална потврда на животот, прогресот и верата во тој живот, со еден збор, на „сето она како што е“. Со него тие влегоа во редот на најголемите колоси на човековата мисла. Не само дејноста на луѓето и развојот на нивната историја, не само она што е одухотворено во разните епохи кај сите народи, од човековите предци па до денеска, туку и она што на секој начин изгледа како мртво, бездушно, безначајно, кај нив се сфаќа како процес, како развиток, како остварување на нешто.

Неизбежноста да се сфати светот како процес, како живот, со железни логични закони врз принципот на дијалектичките противречности – ете, тоа го учеа тие.

Поврзано

• Коста Солев Рацин

Сите дела од овој автор се во јавна сопственост во целиот свет бидејќи авторот е починат пред повеќе од 50 години.