Коста Солев Рацин/ Во каменоломот

„Во каменоломот“ од Коста Солев Рацин

Дробилката рикаше по цел ден со ужасен букот и меѓу своите челични чекани едноставно го ситнеше масивниот камен. Слабо разбирливо беше дека не ги дроби и коските на работникот. Стопанот на дробилката ја купуваше навидум само работната снага, туку со тоа на наемниците им ја запоседуваше и свеста. Друго и не можеше да биде: само така тој можеше да го има за свое она што е туѓо.

Свеста, тоа е силата. Но стопанот, парите и каменоломот исто се сила. Последнава беше појака од првата. Таа господари со светот и од секогаш создава и руши светови, таа го држи со челична врска човекот и живее како џиновски организам по целата земјина топка. Таа мисли преку идеологијата, цивилизацијата и културата, таа дише преку законите, принципите, религијата, уметноста, битот и обичаите, и ја открива својата одвратна опачина во војните, бедата и експлоатирањето. Човекот, тоа е нејзината сенка. А оној што ја има ги засенува другите. Чудно ли е, значи, што наемниците се наоѓаат во маѓепсаниот круг на нејзините чуда, што мислеле со туѓи мисли, и што од таа работа умирале? Во нејзините очи и во главите на нејзините луѓе тоа беше како од Бога дадено. Во очите на наемниците можеше да биде најмногу како неправда, но не и подалеку од тоа. Тогаш животното би ја отворило својата уста. Ете, затоа во каменоломот одеше како што веќе оди. Во последно време работите беа удвоени. Некое поголемо количество камен било нарачано за одреден рок. Работата си е работа. Таа навреме мора да се сврши. На луѓето им се брза. Тие сакаат најплодоносни превозни средства и сигурни патишта. Векот на автомобилот бара такви патишта со добро набиен кршен камен. Не е тоа веќе Шарецот на Крали Марко. Сега Марко влезе во националната историја, а автомобилот стана „општонационално“ добро. Народите без автомобил, тоа нешто е како и ние без Марка. Затоа дробилката рикаше од утро до мрак, непрекинато и едноставно кршејќи камења. Наемниците само, со помошта на динамит, ги вадеа од земјата. Нови работници се примани од село; бега селската сиромаштија од земјата и иде в град. Градовите се полни со вакви луѓе, што си ја продаваат за бесценост својата работна снага. Најнеотпорни се при експлоатирањето. Како трпеливо да го носат својот крст. Тоа е, ете, онаа прочуена наша расна особеност, така многу фалена од сите и чувана со топови и фосген. Таму, на село, земјата им станала маќеа. Раѓа прилично, но пак не изранува. Земјата си е земја. Кал. Сега целата пот на народот се влеала во банковните трезори. Банките станаа општа гордост на нациите. Таму златото блеска стопати појако од ораниците, осветлени од сонцето, и со тој сјај се инспирираат луѓето на секоја земја што ја водат нацијата. Но има и еден господин Крстиќ. Тој е патриот. Сопственик на каменоломот и дробилката. Има и банка во градот. Има и имот. Има сѐ што библискиот Бог ѝ дал на земјава, и страсно го сака својот народ и огништата на своите дедовци. Тој се целива со народната мака и го отвора трезорот на банката. Сега доста многу нови луѓе стапија во каменоломот и работата врви со полна пареа. Господинот Бог од Библијата ги благословува сите Крстиќевци на земјината топка, а тие нови работници се необично среќни што в сабота ќе примат плата од петнаесет динари за цел ден. Ним им беше и тоа среќа ако ги покраде некој на тој начин. Што да се каже на тоа, кога тие дишеле во тој воздух уште откако се родиле. Тие не знаат како по градот настанале оние палати, оние банки, и зошто во овој автомобил се вози дебел господин. Сѐ во каменоломот врвеше како и обично, кога наеднаш со страшен тресок на една мина се разнесоа диви и очајнички крикови. Завладеа паника. Сите трчаа како беа глава. Работата престана насекаде, дробилката молкна. Крстиќ е итно известен преку телефон. Што стана? Зошто дури и Крстиќ е обеспокојуван? Не, не плашете се. Не е во прашање татковината. Тоа некои работници криво наместиле мина, па затоа кога оваа не сакаше да експлодира, се приближиле да видат во што е работата. Туку оваа токму тогаш, пред нив, затрештела и сурово им го фрлила од лицето баластот на копрената и сета зла иронија на нивниот живот. Во татковината беше сѐ во ред, само овдека беа три изнагрубени трупови на тројца наемници и загрозена егзистенција на три фамилии в село. Тоа беше сѐ. Автомобилот, тоа „општонационално добро“, сега улавечки се лизгаше по мазниот друм. Во него беше господин Крстиќ. Некогаш вака го носел Шарецот Крали Марко, кој го свртел либадето наопаку. Тоа значело дека Марко е нешто лут. Господин Крстиќ е џентлемен. Покрај тоа нему на срце му е татковината и народот. Тој, рака на срце, го симпатизира Марка, но носи убаво испеглани алишта, на кои ништо не е во неред. Но сепак во главата му беше свртена другата страна на патриотската медалја. Едно пристигнување во каменоломот, го повика директорот: — Што е, зошто ја запреле работата? Човекот се здрви од изненада. Луѓето загинале, а ваму Крстиќ се лути што му е запрена работата. — Па, господине Крстиќ, таму горе… — Што горе? Какви луѓе? Веднаш сите на своите места; види, види, ве молам, како да не знаете колку нешто значи да прекинеш работа за неколку часа. А нешто значи да прекинеш работа за неколку часа. А денот на испораката? Како вие сето тоа да го заборавите… Човекот што велеше дека луѓето мислат како l’homme machine беше во право. Сега една исто таква машина проработе во Крстиќевата глава. Немојте да помислите дека тој станал груб материјалист! Не, никако! Тој и понатаму остана патриот со широко срце, во кое се спакувани татковината и народот. Таа машина во неговата глава функционира многу спиритуелно. Што значи еден час работа во каменоломот? Многу особено многу. Тоа го знае и господинот Крстиќ, знае и секој акционер, секој фабрикант. Тоа значат пари, многу пари. Па после, претпријатието на господин Крстиќ лиферува материјал за друмовите кои пак, од своја страна, се артерии на татковината. Тоа звучи родољубиво. Тоа е за пофалба. Значи? Зар беше саможив господин Крстиќ што се лутеше за запрената работа? Каква „човечка – машина“, каков груб материјалист, зар тоа не размислува во него божествениот разум, совеста и столбот на родината? Сето тоа беше во совршена хармонија со господин Крстиќ. Не мора тој сентиментално да полудее поради сите наемници. Тој е таму, во градот, во оној трезор. Сега овие се веќе мртви трупишта и не вредат ништо. Ќе им ги остави на поетите да денгубат заради социјални стихови. Но за чудо, таа машина проработи и во главите на наемниците. Да умреш, разнесен од мина, поради тоа што на некои луѓе по патиштата им се брза — тоа е грозно. Наемникот е наемник. Него сето тоа не го засега, тој е употребен предмет. Тој се плаќа. Четиринаесет часа — петнаесет динари. Со петнаесет динари може полека да се умира секој ден, ако на човекот отпрвин му се наполни главата со слама или со туѓи мисли. Но за петнаесет динари да се загине лудо од мина — тоа не се може. И наемникот е човек. Затоа луѓето беа обеспокоени. Секој се чувствуваше како меѓу челичните чекани на онаа разрикана дробилка. Сега секој може да умре од оваа смрт. Господ Бог не помага. Тој нема да војува против господин Крстиќ. Еден младич пламено им докажуваше на останатите:

— Тие не се криви што криво е наместен експлозивот. Тие подобро не знаеле. Требаше таков што веќе знае. — А каде е? Го нема! Двајца се, ама таму, преку… Морал да се најде. Овие само што гледаа како другите работат мислеа дека и сами ќе можат. И, ете… — Да, тоа ни ние ни тие не го знаеме. — А ним им дозволија оние што веќе знаат. Им заповедале сами да палат. Сами како да ги сотреа… Тие сеќаваа при тоа нешто ново. Се раѓаше полека една нова свест. Господин Крстиќ би помислил дека тоа го испитуваше демонот. Некаква татковина се свртуваше против Крстиќевата татковина. Во неа тој беше бандит.

Поврзано

• Коста Солев Рацин

Сите дела од овој автор се во јавна сопственост во целиот свет бидејќи авторот е починат пред повеќе од 50 години.